Celso de Poulo (1885-1936).

I

Tócame a min ordenar as notas que meu pai, Arturo Pérez Pereira, estaba elaborando para escribir unha colaboración con esta revista na que pensaba relatar a peripecia vital do seu pai, o meu avó, Celso Pérez Enríquez, alcalde de Gomesende pola Fronte Popular no ano 36 (que ademais era deputado provincial, delegado de transportes e máis delegado de actividades pecuarias na Deputación), que foi detido polos falanxistas en xullo e asasinado en agosto no monte do Forriolo.

Pensabamos entre o meu curmán -Carlos Pereira Pérez- e máis eu, en atención á insistente petición do meu pai, axudalo na redacción final, xa que cumpridos os oitenta e seis anos, o home di que non se fía da súa “gramática”. Unha parvada como outra calquera, porque nesta cuestión o que importa é a memoria e non a gramática. Pero ao destino, que resulta decotío, como todos sabemos, retorcido e caprichoso, deulle por decidir que nestas datas estas dúas persoas pasearían os seus corpos polas habitacións e quirófanos dos hospitais.

Meu pai, fundamental á hora de reconstruír a historia do avó, para que lle instalen un marcapasos porque seica din os médicos que o seu corazón “vai lento”. “Para que vai correr se eu xa non teño présa por chegar a ningures?”, replícalles el.

Ao meu curmán, a outra pata básica -coñece infinidade de anécdotas e datos, produto dos anos que leva investigando e acumulando información sobre o avó e sobre aquelas datas- tamén lle viñeron encontrar doenzas que debía pasar pola “coitela”.

Deste xeito, un traballo que levaba un ritmo axeitado, atrancouse, e sen darnos conta, botóusenos o tempo enriba. Xoán Carlos Domínguez Alberte, o contacto do meu pai con ARRAIANOS, esperaba o traballo nestes días que remata xullo, entre o día da patria e o comezo das vacacións, como tempo límite, tendo en conta que xa dispuñan do resto das colaboracións e só faltaba esta que nos ocupa. O Xoán Carlos non quere agobiarnos, entende a situación, pero a el tamén se lle acaban os días para logo poder ter a revista nas datas que teñen programadas.

Pois ben, así estamos, sen tempo. Un está ingresado e o outro convalecente, así que tócame a min intentalo: teño un par de días para aproveitar os tempos mortos na cafetería do hospital, coller o portátil e ir lendo e armando un relato que non desmereza o que quería facer o meu pai.

Non sei nin como empezar. Resúltame frío e distante facelo en terceira persoa, pero resúltame extravagante e un tanto falso facelo en primeira persoa, tal e como se fora o meu pai. El está aínda aí para escribir o que el queira e como el queira. Non me gusta a idea.

De verdade desexo de corazón que o meu pai e o meu curmán se atopen o máis pronto posíbel saudábel e felices, brincando polos montes e prados de Poulo… pero sentado nunha cafetería, situado diante dunha pantalla en branco, rodeados de notas e apuntamentos sobre aqueles días do verán do 36 e sen tempo para tomalo con calma, non podo evitar odialos aos dous cálida e intensamente. Faríano a propósito?

Tócame a min e xa teño decidido que o vou facer en primeira persoa, contando a historia tal e como resoa na miña memoria, entoada na voz do meu pai, da miña avoa Donilda, do propio Carlos e doutros que, entenderedes, non cómpre enumerar agora aquí. Voume apoiar nas notas que me pasou o meu pai para seguir un guión e para axustarme ás datas e aos datos precisos. Espero que á xente de ARRAIANOS non lles contraríe moito as expectativas que tiñan, pero seguro que o meu pai vai ter tempo abondo para contar el mesmo os feitos desde a súa memoria, coa súa propia voz, do seu ‘puño e letra’… para un próximo número.

A pesar das présas e das circunstancias confío en poder reflectir a dimensión daqueles acontecementos e a forza
coa que se nos foi metendo no corpo a necesidade de facer xustiza, de restituír a verdade e de demostrar que a pesar dos esforzos de 40 anos de ditadura para borralos da memoria colectiva, e de 30 máis mirando cara outra parte para non ter que recordar, aquí seguimos, os superviventes e os herdeiros daqueles feitos, para recordar a memoria das vítimas e dar testemuño da barbarie duns e do valor doutros, para que este coñecemento nos leve a aprender e non permitir que cousas así volvan suceder nunca máis.

E, de paso, coas mesmas, recuperar e erguer as figuras destes homes esquecidos, como Celso Pérez Enríquez. Celso de Poulo. O meu avó.

II

O avó naceu na primavera, o 1 de abril de 1885, en Cerdal, no concello de Gomesende. Era o menor de catro irmáns. Contaba a avoa que a pesar de ser un home tranquilo. Incluso pachorrento, tiña o cu inquieto e xa de pequeño pensaba en ir “máis aló do monte do Val”, coñecer o mundo, as Américas…

No 1902, a cabalo dos 17 anos, colleu rumbo a Porto Rico e levou con el a súa irmá Josefa, apenas máis vella. Alá tiña uns tíos cos que pensaban instalarse e comezar a facer futuro.

Pero a viaxe non resultou como seguramente esperaban, e tal como sucedería no resto da súa vida, este home tranquilo tivo que buscar no seu carácter calmado a forza e a lucidez para lle facer fronte a acontecementos extraordinarios que poñen a proba a enteireza e o espírito das persoas.

O barco no que viaxaban, chegado a algún punto no medio do océano Atlántico, avariouse, perdeu o rumbo e andou corenta días á deriva, arribando finalmente a Cuba, onde os desembarcaron. Alí foron acollidos pola solidariedade das xentes da illa, pero a cada un acolleuno unha familia diferente e acabaron separados, sen saber un onde estaba o outro. Sempre que escoitei esta historia non puiden evitar imaxinar as condicións daquel desembarco, probablemente xa moi mermados polas restricións de auga e comida, asustados e seguramente rodeados dun clima de desesperación colectiva. Talvez non atracaron nun peirao, talvez os desembarcaron en botes e xa foron separados nese momento…

O caso é que alí estiveron dous anos. O avó foi parar a unha explotación de cana de azucre. Durante ese tempo, tal e como sucedeu sempre ao longo da súa vida, gañou o aprecio de todos e, sobre todo, fíxose moi amigo do fillo do propietario, e foi grazas á axuda destas persoas e, sobre todo, deste rapaz, que conseguiu saír de Cuba e foi reunirse cos seus tíos a Porto Rico. Logo conseguiron localizar á súa irmá e, finalmente, reuníronse outra vez na cidade portorriqueña de Santurce.

En Porto Rico seguiu até 1918. Durante ese tempo, apoiado no seu carácter sosegado pero perseverante, aínda que eu supoño que sobre todo no trato afable e no corazón solidario co que sempre o describiron aqueles que o coñeceron, conseguiu forxar un camiño como comerciante respectado e apreciado, cunha situación económica sólida e unhas expectativas de futuro alentadoras. Destaco aquí estes trazos da súa personalidade porque son os mesmos que anos máis tarde o levaron a ser un referente na súa comunidade e con seguridade o converteron nun inimigo perigoso aos ollos dos caciques de sempre e aos xefes da falanxe que decidiron o seu asasinato.

Foi a finais dese ano 18, rematada a guerra en Europa, que o avó decidiu volver a Galicia visitar aos seus pais. Unha vez aquí coñeceu á que sería a muller da súa vida, Donilda Pereira Fernández, coa que casou uns meses despois, xa en pleno 1919, en Refoxos, concello de Cortegada. A avoa Donilda nacera un 13 de agosto, en pleno verán de 1895, o cal quere dicir que só tiña 7 anos cando el embarcou rumbo ás Américas, e tiña 23 cando volveu. Era unha muller elegante, alta para os seus tempos, e dan fe da súa beleza as fotos da época. Parece o caso típico do emigrante que unha vez asentado retorna á terra buscar muller. Fose como fose, o que si consta é que foi un matrimonio feliz, que ademais, como era común naqueles tempos, tivo 7 fillos en doce anos, máis algún outro perdido. Nos anos 70, moitos anos despois de morto o avó, á avoa seguíaselle iluminando a mirada cando falaba del.

As imaxes corresponden ás que ilustraron a publicación no ‘Caderno Arraiano’, e foron cedidas pola familia.

Pero houbo decisións transcendentes para a vida e para a morte do meu avó que demostran que entre os dous criárase unha relación que ía máis aló da simple busca dunha nai para os seus fillos. Marcharon os dous para Porto Rico unha vez casados, pero a avoa Donilda era unha muller de saúde delicada e naquel clima caribeño agraváronse os seus males. Pouco tempo despois de chegar naceu a primeira filla, e morreu deseguida. A avoa estaba destrozada e enferma. O avó nin sequera o pensou, e coas mesmas, apenas un ano despois de chegar, volveron saír rumbo á terra que os vira nacer. Non me resisto a comentar que a pesar de todas estas dificultades e desgrazas, entre eles, avó e avoa, tiñan que ter moita “química” -que diríamos hoxe en día- porque, segundo as contas, o meu pai, que naceu meses despois, foi “fabricado” antes de saír de Porto Rico.

O retorno foi vía Barcelona, cidade á que arrivaba o barco que os levou. Nunha viaxe como aquela, unha mudanza en realidade, levábase todo o que se podía. Novamente o destino deparáballe acontecementos extraordinarios o seu paso e o tren que os transportaba a Ourense descarrilou no Montefurado, perdendo toda a equipaxe no accidente. A avoa chorou desconsoladamente porque alí perdéranse as súas mellores posesións, incluídas todas as súas xoias, as de toda a súa vida, incluídas algunhas moi valiosas compradas polo avó como regalo de voda.

Desgracia tras desgracia viñan minando a resistencia da avoa Donilda, pero o avó, ese home tranquilo, que non perdía a compostura nin a calma por nada do mundo, de poucas palabras segundo quen o coñeceron, tiña, sen embargo, o do de dicir as máis axustadas no momento xusto. A propia avoa contaba como a calmou e lle devolveu o ánimo a base de facerlle ver que todo o perdido no fondo do río non valía o que valían as súas vidas, que todo o perdido podía volver comprarse, pero non habería diñeiro que pagase as súas vidas.

Instaláronse provisionalmente na Canle, na casa dos pais da avoa, en Refoxos, e pouco despois de chegar, antes de rematar o ano 1920, o avó volve a América vía Nova York, levando con el un dos seus cuñados, en concreto o irmán pequeno da avoa, o tío Bautista (tío avó), que alá quedou buscando fortuna na gran mazá. O avó continuou a Porto Rico para ultimar a liquidación dos seus negocios, o cal fixo con dilixencia, e en moi pouco tempo volvía estar viaxando rumbo a Galicia, esta vez para quedarse definitivamente.

Non deixa de resultar sorprendente como se enlazan acontecementos que nos levan dun a outro momento sen aparente relación. Se a avoa fora menos delicada de saúde, o avó seguiría talvez un camiño totalmente diferente, talvez nin tan sequera estaría en Galicia no 36, nin sería alcalde, nin deputado provincial, nin tería acabado cos seus ósos nunha fosa no monte Furriolo.

Si, tal vez todo resultaría diferente, pero non o foi. E tampouco podo evitar pensar que si existe un fío condutor no devir da súa vida: a súa integridade persoal, o seu sentido do ben e do mal e das súas responsabilidades, o seu trato amable e a súa permanente disposición a prestarlle axuda aos amigos, aos veciños e incluso aos clientes, o amor pola súa muller e os seus fillos, a súa solidariedade cos menos favorecidos, características que o levaron a estar onde estaba cando o foron buscar: por ser como era saíu de Cuba para atopar a súa irmá, por ser como era apenas o pensou cando a avoa non se aclimatou e acordou saír de Porto Rico para empezar de novo. Por ser como era, as cousas foron como foron. Imos ver como hai máis acontecementos que van vir reforzar o valor do dito. Pero non adiantemos tanto os acontecementos e vamos paso a paso.

III

En 1921 naceu o meu pai, Arturo, tamén en abril, tamén en primavera, o día catro. En 1922 o avó compra en Poulo, nos Chaos, no concello de Gomesende, unha chabola prefabricada na que estaba instalada unha tenda, xusto ao paso da estrada 531 que acababan de inaugurar e que unía A Ponte das Poldras, en Xinzo de Limia, con Vilagarcía de Arousa. Alí comezou a construír a casa na que viviría toda a familia e na que instalaría o seu negocio.

No mesmo ano, o 11 de outubro, nace Amparo, a nai do meu curmán Carlos, promotor e case coautor en potencia destas lembranzas. Nuns poucos anos nacerán todos os irmáns. En agosto de 1924, o día 26, naceu Antonio, terceiro fillo, e un pouco máis dun ano despois, o 14 de outubro de 1925, naceu Carmen, o 15 de decembro de 1930 naceu Celsa e, tamén na primavera, o 6 de maio de 1933 veu o mundo o último fillo que tiveron Celso e Donilda, Juan Bautista, en honor ao irmán pequeno da avoa, o que, como recordaredes que contamos hai un momento, quedara en Nova York buscando un porvir.

Na Galicia daqueles tempos o transporte motorizado era moi escaso, e as comunicacións en xeral eran complexas e lentas, e esas eran só algunhas das dificultades coas que se enfrontaba un comercio como o que o avó estaba levantando, que bautizou como ‘El recreo obrero’, o que chamaban un ‘almacén de ramos generales’, un Corte Inglés da época e do lugar, no que se poderían atopar desde ferramentas de labranza, sementes, roupa de traballo e de vestir, viño e licores de todo tipo, calzado, alimentación, pasando polas cubas para elaborar o viño e mesmo chegando a un amplo surtido de cadaleitos, que xa sabedes para que se usan. Incluso tiña un mostrador no que se servía algunha copiña e se botaba unha partidiña rápida ás cartas. Co tempo comezou a circular un autobús de liña e algunhas camionetas e melloraron en xeral as comunicacións. A altura de 1930 o negocio do avó estaba totalmente consolidado. Tiña clientes nunha zona que abarcaba Gomesende, Cortegada, Cartelle, Ramirás, Quintela de Leirado, Pontedeva, Celanova, etcétera e surtíase cos principais provedores de Ourense e Vigo, mais tamén do resto de Galicia, do País Vasco, de Cataluña, de Valencia, de Madrid, etcétera.

Con ese carácter afable e esa disposición xenerosa dos que xa falamos foi tecendo un tapiz enorme de relacións, e ganando a cada paso o aprecio e o respecto de todos os que traballaban con el, incluso de moitos dos que logo foron cómplices silenciosos dos seus asasinos.

Pero non se limitaba a isto, a súa casa sempre estaba aberta para todos aqueles que precisaban de solidariedade, do refuxio e do apoio para defenderse dos poderosos. Na casa dos avós celebráronse reunións políticas de todo tipo e por alí pasaron desde Bóveda ata Castelao, pasando por Manuel Martínez Risco e Basilio Álvarez e case todos os líderes locais e provinciais do Partido Galeguista, de Izquierda Republicana, e incluso algún dos poucos comunistas que andaban pola zona.

De entre estas persoas vinculadas á Fronte Popular, o meu pai sempre menciona con especial consideración a Alberto Vilanova e Ángel Romero Cerdeiriña e sempre acababa dicindo que deste último non volveu saber nada despois do alzamento fascista: se o mataron, se morreu, se escapou… Sempre penso que algún día debería buscar información, averiguar que foi deste home e contarllo, pero aínda non o fixen. Penso neste momento que talvez é unha información que está ao fácil alcance de calquera que se presentara investido dunha autoridade superior, fora a do rei ou a de deus… ou a do diñeiro.

Así o exemplifica o que sucedía co cura cacique da parroquia de Poulo, Eladio Garza. A maioría dos fregueses latían ao ritmo da súa batuta. Alí o cura xestionaba grandes diestros propiedade da Igrexa, que eran submisamente traballados polos fregueses.

As primeiras patacas que se sementaban eran as do cura, e tamén as primeiras que se recollían. O primeiro millo, o primeiro centeo, etcétera, etc., etc. As primeiras sementes e as primeiras colleitas e logo, cando os veciños recollían as súas, tamén tiñan que entregarlle unha parte ao cura.

En realidade son consciente de que non conto nada novo, o mesmo veu sucedendo durante séculos ao longo e ancho do mundo cristián. Pero son cousas que cómpre recordar porque explican o compromiso que fervía no corazón dos que se levantaban para cambiar esa realidade, ao tempo que describen os poderes e privilexios que os outros tiñan que protexer, e debuxan tamén o escenario de sometemento ideolóxico no que resultaba posible reclutar as forzas coas que defender eses poderes e privilexios.

Os abusos non tiña límites. Por exemplo, conta o meu pai que lembra cando, con dez, doce, catorce anos, chegaba a Pascua e xunto cos outros rapaces percorrían as casas dos veciños recollendo lacóns para o cura á conta de “bendicirlle a casa”. En cada unha daban, como mínimo, un lacón e nalgunhas incluso cando só se mataba un porco, é dicir, que quedaban sen ningún, daban dous lacóns.

O meu pai cre que o cura se facía con máis de cen lacóns cada ano. O caso é que logo nunca os compartía, nin eses nin os outros ‘bens’ que acumulaba, nin coa xente que lle traballaba a terra nin co resto dos seus fregueses. Cando traballaban para el, o meu pai sempre conta que, ao chegar a noite, cando acababa a xornada e estas boas xentes paraban para descansar ata o día seguinte, el dáballes unha taza de leite e outra de caldo… Dos lacóns, nin noticias.

Para estes representantes da Igrexa a palabra de Cristo que predicaban tiña menos valor que unha moeda falsa. Onde irían a parar tantos lacóns cada ano? Non é difícil de supoñer, e o meu pai sempre o dicía claramente: “Comer non os comía el nin os compartía con ninguén da parroquia. Como ía comer tanto lacón! Os lacóns desfilaban camiño de Ourense, Santiago ou Madrid. Marchaban a engraxar relacións, a comprar vontades, a abrir portas e a mantelas abertas… a iso se destinaban os lacóns e todo o demais”. Moita submisión fanatizada tiña que bulir nas cabeciñas das xentes do lugar para aceptar todo isto sen máis coacción que a de perder o paraíso despois de mortos.

Pero sendo esta a realidade dominante, o certo é que sempre houbo persoas que comezaban a cuestionar tanto abuso, e a esa toma de conciencia dos seus dereitos contribuían con valor e con dedicación os militantes das forzas republicanas e progresistas que neses tempos se expandían por todas partes nun traballo inxente, convencidos de que a necesidade de erguer un mundo mellor no que vivir dependía do seu esforzo e do seu entusiasmo. O meu avó entre eles.

IV

Así resultou que os primeiros anos trinta comezaron levantiscos na parroquia de Poulo: houbo unha folga, a primeira da que se teña constancia na zona, e foi contra o cura Garza. Moi farta comezaba a estar xa aquela xentiña para animarse a romper cunhas cadeas ideolóxicas das que non tiñan conciencia, que estaban incrustadas no máis profundo do seu ser e que chegaban a percibilas como o único sentido da súa vida, ata o punto de que dificilmente podía imaxinar a existencia sen elas. Moita paciencia,moita vontade e moita solidariedade tiveron que poñerlles aqueles militantes das liberdades e do progreso para intentar penetrar e romper esa arañeira de sometemento tecida pola Igrexa durante séculos.

Sempre conta o meu pai que, coa simple instauración da República, no ano 1931, algunhas destas cousas comezaron a cambiar case automaticamente. Pero o máis destacado foi que en moitos sitios, en moitos casos coa participación activa dos emigrantes retornados, cuxa volta á terra significou, en xeral, unha bocanada de aire limpo e fresco, constituíronse un bo número de sociedades agrarias, un instrumento de transformación e progreso no mundo rural galego, que, aínda con dificultades, foron protagonistas, nos anos seguintes, da dinamización económica das comarcas nas que actuaron. Consolidáronse pouco a pouco, e cando comezaban a render os seus froitos foron desmanteladas polos fascistas, ou sexa, que duraron poucos anos, pero aínda así deixaron unha pegada profunda.

O avó participou tamén activamente nesta iniciativa, coa que se sentía dobremente implicado, como cidadán comprometido co cambio e co progreso da súa terra, mais tamén como comerciante moderno que sabía que o seu futuro económico persoal e o do seu país pasaba por modernizarse rapidamente.

Para Galicia o triunfo de Franco, moito máis que noutros lugares, non só representou un regueiro de mortos e sufrimento, significou o esnaquizamento destas e doutras iniciativas e a condena a permanecer durante anos na escuridade e no atraso. Disto tense escrito e falado moito desde que se puido falar e escribir con certa liberdade, pero, máis aló do plano académico ou político, resulta obrigatorio para min destacar o carácter de precursores que tiveron persoas como o avó Celso.

En 1933 o avó colabora intensamente cos partidos progresistas nas eleccións dese ano. Non me consta a min en que momento entra o avó a militar en Izquierda Republicana, pero no ano 36 xa forma parte da Fronte Popular como integrante daquela forza da esquerda moderada. Participa de cheo na campaña electoral, enfrontándose civilizadamente ao caciquismo reinante, altanero e prepotente, determinado a impedir que nada puxera en cuestión a súa autoridade.

A arrogancia chegaba ao extremo (tíñano por costume para asegurar os resultados cando había eleccións) de tomar os colexios electorais, botando fóra os interventores dos partidos e “baleirando” o censo completo nas urnas, asegurando así que todos os inscritos votaban o que tiñan que votar. O meu pai lembra que Alexandre Bóveda, Alberto Vilanova, Martínez Risco e Ángel Romero Cerdeiriña percorrían o día da votación os colexios electorais da zona cunha autorización gobernativa para facelo, e que foron expulsados violentamente do de Fustáns, no que, por certo, estaba de interventor pola Fronte Popular o meu outro avó, o materno, Silvino Viso Álvarez, que xunto cun compañeiro tamén interventor pola Fronte Popular, Manuel Gil, quixeron impedilo pero tamén foron obrigados a marchar a golpe de estadullo. Estes agresores aínda non se facían chamar ‘falanxistas’, nin puxeran as camisas azuis, pero os métodos xa anunciaban un “estilo” común ben definido e, cando chegou o momento, formaron parte do mesmo monstro.

O cura Garza naquelas datas xa permutara de parroquia, marchara no ano 35, obrigado probablemente pola presión dunha parte importante dos veciños da parroquia. Nestes tempos atopábase xa na parroquia de Sampaio, na Bola, pero meu pai lembra que todos estaban convencidos da súa participación activa na xestación deste tipo de acontecementos e todos sabían que a súa man andaba detrás destes personaxes que pronto pasaron a engordar as ringleiras falanxistas. Ademais, a súa relación cos caciques da zona era estreita, cos da dereita tradicional e cos novos cabeciñas da falanxe.

No ano 36 o ambiente político e social foise enrarecendo día a día, e estes personaxes sinistros e violentos fóronse atrevendo cada vez a máis cousas. Contaban que o avó, con esa calma e esa pachorra da que demos conta máis atrás, e que moi poucas cousas debían ser capaces de alterar, quitáballe importancia continuamente. Grave erro de cálculo, pensamos hoxe, pero supoño que para unha persoa como el, a barbarie que foron capaces de desatar aqueles ‘niñatos’ e os patróns que manexaban os fíos detrás do telón non podía caberlle na cabeza.

O 11 de xullo de 1936, día de feira no Santo Antón do Viso, grupos de falanxistas da comarca intentaron en varias oportunidades rebentar a feira, provocando todo tipo de disturbios e insultando e increpando ás persoas de coñecidas posicións progresistas. Pola noite, parte dese grupo volvía cantando o ‘Cara al Sol’ e ao chegar diante da casa dos avós, a casa do alcalde, detivéronse e comezaron a dar berros de ‘Abajo la República’, ‘muera Rusia’, ‘muera el Frente Popular’ e insultos de todo tipo. O avó non se alterou no máis mínimo e limitouse a dicir “son cousas de rapaces”… O curioso foi que, antes de que aquel grupo de falanxistas marchara, chegou á casa o seu irmán Carmelo, que, a diferencia do avó, era unha persoa de carácter expeditivo e diante da escena que se estaba a representar á porta da casa do seu irmán, non o pensou dous segundos, colleu unha aguillada e comezou a mallar neles ata ‘disolver a concentración’, cousa que se produciu en poucos minutos.

A avoa conta que os que integraban ese grupo eran coñecidos falanxistas de Poulo e San Lourenzo. Debía terlle bastante respecto á aguillada do tío Carmelo, por non falar de certo odio ben ganado, pero aínda así este home non foi detido nin perseguido e morreu na cama con noventa e tantos anos, fiel á memoria do seu irmán Celso.

A represión falanxista distinguiu ben cal era o perigoso, porque a aguillada do avó era o seu talante, a súa personalidade, o aprecio e o respecto que xeraba ao seu redor. As persoas como el sempre son as perigosas e cando a represión pode permitir non ser totalmente indiscriminada, estes son os que nunca se salvan.

O 20 de xullo o comandante Soto sublevouse en Ourense coas tropas ao seu mando, tomou a cidade e declarou o estado de guerra. Ese día estaba reunida a Deputación, e alí estaba o avó. As tropas tomaron o edificio e mantivéronos a todos retidos ata últimas horas da tarde, cando decidiron liberalos e proporcionarlles un salvoconduto para que chegaran ás súas casas. Parece evidente que ese día aínda non tiñan claros os seus obxectivos, e os militares en Ourense preferiron tomar un tempo e non ir demasiado alá.

V

Volveron todos as súas casas e, seguramente o avó pensou que sería unha algarada como outras anteriores. En Celanova atopou o comandante da Garda Civil, que era de Ramirás, e este xuroulle permanecer fiel á República, algo que o debeu tranquilizar, só que a fidelidade do comandante apenas durou ata o día seguinte, cando deu orde de tomar Celanova.

O día 21, o doutor Perfecto Montero, de Vilavidal, que regresaba de Vigo, para na casa do avó para contarlle que o ‘Jaime I’, buque insignia da armada, se sublevara tamén, pero a tripulación revolveuse contra os xefes e volveu poñer o barco ao servizo da República, zarpado de Vigo para unirse ao resto da frota.

Cerca do mediodía do 23 de xullo, o avó foi detido diante da súa casa de Poulo pola garda de asalto, que o conduciu ao cárcere de Ourense.

Aquela mañá o avó decidira ir ver uns obreiros que tiña traballando nunha finca en Cerdal. Ía camiñando pola estrada e desde o alto, a uns oitocentos metros, puido ver o autobús detido diante da casa e grupos de homes armados movéndose ao redor. Tivo que supoñer o que estaba pasando, aínda que custa pensar que puidera imaxinar, sendo como era el, o que estaba a punto de desencadear. Deu a volta inmediatamente e correu coa idea de lle evitar á súa muller e aos seus fillos o desgusto daquela situación.

Os de asalto chegaran entre as dez e as once da mañá. Enchían un autobús no que os acompañaban varios falanxistas, entre os que se atopaban os irmáns José Luis e Antonio, señoritingos do pazo dos Loureiros, en Cortegada, un dos cales fora compañeiro de estudos e amigo persoal de José Antonio Primo de Rivera e, segundo contaba a avoa, este incluso pasou algunha tempada de visita no pazo familiar. No autobús tamén viaxaban varios detidos, entre os que se atopaba Meixengo Pereira, médico e alcalde da Arnoia, moi boa persoa e un grande amigo do avó.

Os gardas de asalto baixaron do autobús e despregáronse por toda a casa, rexistraron todos os rincóns e no comercio déronlle a volta a todo, abriron e esparexeron as caixas de zapatos, tiraban todo ao chan e nun momento o solo era un revolto de artigos de todo tipo: comestibles, roupa, ferramentas, etcétera…
Dicían que buscaban armas de fogo, balas, dinamita… pero quedaron cos obxectos de valor que ían atopando. Mentres tanto á avoa e aos sete fillos obrigáronos a poñerse de xeonllos e así os mantiveron todo o tempo que permaneceron na casa.

Fóronlle preguntando aos fillos maiores e á avoa onde estaba o avó e, como ningún o dicía, ameazáronos con facerlles recuperar a memoria a porrazos. Eran unha muller asustada e sete nenos aterrorizados, entre os que o maior era o meu pai e tiña 15 anos, e o pequeno era o Bautista, que tiña pouco máis de tres. Aquela só foi a primeira dunha serie de ‘visitas’ que diversas escuadras de falanxistas lles fixeron durante os meses seguintes: foron acosados, roubados e maltratados impunemente.

Cómpre dicir aquí que a avoa Donilda coñecía ben aos Loureiros e eles coñecíana ben a ela, xa que desde moi noviña traballara de costureira para eles no pazo. Por iso, conta o meu pai, que non eran capaces de lle soster a mirada e ao fin un deles, o Antonio, balbuciu cara ela unha estúpida desculpa de “non te preocupes que non vai pasar nada”, pero nin sequera fixo nada para que non seguisen os nenos de xeonllos nin impediu que os ameazasen. Por suposto, non ían naquel grupo só para dar un paseo.

Pero aquel día non fixo falta que os seguisen interrogando, porque ao pouco chegou o avó. Foi tanto achegarse á casa como saltar sobre el dous gardas, golpealo, esposalo e arrastralo ao autobús. E a pesar de que dentro da casa os nenos e a nai berraban e choraban, obrigáronos a seguir de xeonllos, sen moverse. Ao avó empuxárono dentro do autobús sen deixalo acercarse á súa familia. Non houbo despedida e só cando xa estaba dentro do bus berroulle ao meu pai: “Arturo, coida da mamá e dos teus irmáns. A ti chos encargo”. Non resulta difícil imaxinalo, serio pero sereno, con esa calma inmensa que non deixaría translucir o medo que seguramente comezaba a sentir. Marcharon sen dicir a onde o levaban.

Na cadea de Ourense permaneceu quince días e logo foi trasladado ao convento de San Rosendo, en Celanova.
O 25 de xullo de 1936 a avoa Donilda recibe unha nota datada dese mesmo día, que o meu pai conserva aínda. Trátase dunha cuartilla escrita a maquina e asinada do seu puño e letra por José Lorenzo Méndez. Este home é un amigo do avó, un policía retirado que é tío político do comandante Soto, cabeza visible do alzamento na cidade de Ourense. É de supoñer que con base nesas fontes comunícalle á avoa que o seu marido atópase ben e que polo momento non lle falta de nada e el espera que non lle falte no sucesivo. E rógalle á avoa que non se preocupe. No último parágrafo aproveita para manifestarlle tamén que esta prisión é sen ningunha transcendencia, e que unha vez pasado o trance, poñerano en liberdade porque non cre que contra el haxa cargos que poidan retelo máis tempo en prisión.

Ese mesmo día, na festa de Santiago no Viñal, unha escuadra falanxista detén a Etelvino Fernández Álvarez, o ‘Tantán’, apenas un rapaz que acaba de entrar na vintena, un aguardenteiro con moi poucos estudos, pero segundo o meu pai, honesto e traballador e moi vinculado á Fronte Popular. Conserva, en relación con este rapaz, un escrito de denuncia contra el, asinado en agosto do ano 39 (ao rematar a guerra) por Ernesto Pereira Alonso, xefe local da Falange Tradicionalista Española y de las JONS de Gomesende.

Segundo este escrito, nese día do 36 o Tantán presentouse na festa cunha camisa vermella e puño en alto fartouse de dar vivas á Fronte Popular, polo que “los camaradas de esta JONS lo detuvieron y lo llevaron a una casa para sacarle la camisa, habiendo luego después ingresado en la Cárcel del Partido [Celanova]”. Alí obrígano a enrolarse no Tercio para “defender en el frente la Santa Causa”, pero o Tantán chega á fronte de Madrid e pasa ao exército republicano, ata que foi capturado polo exército franquista ao final da guerra. Foi entón trasladado outra vez ao convento de Celanova e a partir de aí nunca máis se soubo.

Naquela nota do xefeciño local de Gomesende, reflíctese a súa miserable altura moral, onde pretende describilo como unha persoa asocial e sen principios morais, rematando o escrito dicindo: “pero además su incultura no responde a los principios básicos en que debe fundamentarse la conciencia ciudadana, por ser acreedor de costumbres perversas, contrarias a la moral.”

Como vai unha incultura responder a ningún principio? Como vai ser alguén acredor de costumes perversos? Se non fora dramático, daría para botar unhas risas intentando traducir semellantes parvadas a unha linguaxe coherente.

Imposible saber se este individuo tivo participación directa na desaparición do Tantán, pero esa nota, esa pomposa e estúpida acusación coa que probablemente condenou o pobre Tantán a unha morte segura, deberíase tomar como unha confesión.

Que lle conste ao meu pai, ninguén buscou nunca o Tantán, talvez os seu restos durman aínda no Furriolo. Vaia este mínimo recordatorio como unha tardía homenaxe a el e a todos os esquecidos. Resulta paradoxal e non deixa de ser unha forma de xustiza histórica que o principal apoio para recuperar a memoria da súa existencia sexa unha nota daqueles que quixeron borralo completamente da faz da terra.

O día 26, os falanxistas de Gomesende, o mesmo Ernesto Pereira autor da nota anterior, máis Senén Bernárdez, mestre nacional, que, segundo parece, facía de segundo mando, mandaron marchar os seus homes cara a Cortegada a tomar a vila,o que estes fan sen atopar resistencia de ningún tipo.

A expedición compúñana coñecidos falanxistas de Poulo (dos Chaos, de Parede, de Cerdal, Tixosa…) e de San Lourenzo, basicamente os mesmos que berraban na porta da casa de Poulo, os mesmos ‘rapaces’ que o meu avó consideraba inofensivos.

Un detalle a subliñar é que o Castor, do Dorno, un dos que os xefes pretenderon que integrase o grupo para tomar Cortegada, negouse a ir. Como o quería obrigar colleu da solapa a Ernesto Pereira e díxolle: “Se ti non vas eu tampouco”, ao que aquel ‘valente’ respondeu: “Eu teño que quedar para dirixir as escuadras”. “Entón eu tamén quedo”. E quedou.

Outro detalle a salientar e que, ao chegar a noite, os ‘conquistadores’ de Cortegada non sabían que facer con ela. Non había alí nin amigos nin inimigos, polo que decidiron abandonar a conquista e volver á casa, para o cal requisaron o camión dun home de Vilavidal, Manuel, ‘O Rasco’, que volvía de Vigo. Así que desta ‘heroica’ maneira, cansos e confundidos, volveron as tropas do tal Ernesto Pereira dar conta da súa campaña aos seus xefes, que esperaban tranquilamente en San Lourenzo.

VI

O 2 de agosto, Delmiro Gutiérrez e un grupo de falanxistas dirixidos tamén por Ernesto Pereira, fixéronse cargo da casa do concello e nomearon alcalde a Delmiro Gutiérrez. Desde hai tempo o meu pai quere acceder ás actas, que aínda se conserven, das sesións celebradas nesas datas, tanto as previas presididas polo meu avó, como as posteriores, presididas polo seu substituto. Pero o alcalde do Partido Popular que gobernaba o Concello de Gomesende ata as últimas eleccións sempre se negou. Sei que en canto poida vai volver intentalo cos novos, e agora espera que setenta e un anos despois sexa posible facelo.

O 8 de agosto un grupo de falanxistas volveron ocupar a casa de Poulo, coa escusa de estar buscando unhas armas que supostamente se atopaban escondidas dentro da casa. Pistola en man obrigaron á avoa e aos seus fillos a poñerse outra vez de xeonllos pero esta vez coa man alzada. Así os tiveron mentres buscaban. Non atoparon nada e marcharon.

Uns poucos días despois, volveron asaltar a casa os compoñentes da mesma escuadra falanxista, e esta vez era unha expedición de rapina en toda regra. Actuaron con violencia e saña, estragando todo aquilo que non lles tiña utilidade e apropiáronse de todo o que lles interesaba. Chegado a un punto, colleron á avoa Donilda, levárona aparte e propuxéronlle que, se estaba disposta a entregarlles unha forte cantidade de diñeiro para que o avó saíra do cárcere, tíñao que facer antes do anoitecer, do contrario sería moi difícil que o volvera a ver con vida. Logo ameazáronos a todos con cousas terribles e á avoa advertíronlle que se contaban algo daquilo collerían un dos seus fillos e fusilaríano diante dela.

Parece ser que entre os integrantes deste grupo se atopaban varios veciños de Gomesende que ninguén imaxinaría. O meu pai ten gardada unha lista cos nomes e di que talvez a dea a coñecer algún día. Pero non me produciría a min ningunha sorpresa que entre estes tamén estiveran algúns dos “rapaces inofensivos” que tan activos se mostraron nestas datas.

Entre a noite do día 19 de agosto e a madrugada do 20, o avó foi sacado do convento-cárcere de San Rosendo de Celanova e asasinado no monte do Furriolo polas chamadas Brigadas Falanxistas do Amencer. Foi enterrado nunha foxa común xunto con outros asasinados nesa madrugada.

VII

Tardou a familia en coñecer a noticia e averiguar o lugar onde estaba enterrado. Neste punto volve aparecer na nosa historia o cura Eladio Garza, que, en virtude dos seus contactos entre falanxistas e caciques, estaba ao tanto (ou máis, quizá colaboraba dándolles a extrema unción aos asasinados) de todo o que pasaba. Foi a través de Manuela Mosquera, que pasaba por ser unha das persoas importantes vinculadas á Falange de Celanova, pero que tamén era a nai de Pepe Velo, coñecido galeguista, e sobre todo contan que era unha boa persoa e que era amiga da familia, que foi posible coñecer o sitio no que o avó estaba enterrado. A ela foi quen llo dixo o cura Garza e ela foi quen lle comunicou á avoa o lugar exacto. Por esas datas a avoa púxose moi mal de saúde.
Desesperada, con sete fillos, co negocio arruinado e, finalmente, co seu home asasinado a mans dos falanxistas, a súa resistencia quebrou e pasou por unha longa tempada afundida na desesperación.

O día 1 de outubro de 1936, o irmán do avó, Carmelo Pérez Enríquez, organizou unha expedición encabezada por Manuel Enríquez, primo carnal do avó, e Gumersindo Rodríguez, de Cerdal, xunto con Francisco Pérez, O Pelado, e outros amigos e familiares, que seguindo as indicacións recibidas conseguiron localizar no monte Furriolo a foxa común na que se atopaba enterrado o avó xunto con outros asasinados.

O tío Carmelo non foi nin deixou ir á avoa nin a ninguén da familia directa. Ao meu pai, que como xa se dixo, tiña só 15 anos, tampouco o deixaron ir, e a avoa contoume algunha vez que, como non o deron convencido, encerrárono nunha habitación, e el estivo berrando durante tempo, pero non o deixaron ir igual. Esa mesma noite trasladaron o seu corpo ao cemiterio da parroquia de Sorga, no que tiñan autorización para sepultalo. Tiñan un cadaleito forrado de chapa galvanizada de cinc, feito por un bo amigo do avó, Delmiro Pérez, O Panduxo, de Vilavidal, pero as autoridades presentes non permitiron que o ataúde levara tapa, obrigando a que fora soterrado sen ela nunha tumba sen identificar.

No certificado de defunción expedido polo xulgado da Bola di: “apareció muerto en el monte Furriolo y su cadáver habrá de recibir sepultura en el cementeiro de Sorga, siendo reconocido por Gumersindo Rodríguez y Manuel Enríquez, parientes del interfecto, consignándose además que no testó…”

Corenta e cinco anos despois, na madrugada do día 18 de agosto de 1981, o meu pai, o meu curmán Carlos, o meu tío Emilio (o home da tía Carmen, irmá do meu pai), o Francisco, O Pelado, que estivera no 36 e coñecía o lugar da tumba sen identificar, o sacristán da parroquia e eu mesmo procedemos a desenterrar outra vez o cadáver do avó, esta vez para trasladalo ao cemiterio de Poulo e darlle sepultura definitiva.

O Francisco, O Pelado, indicounos o sitio exacto no que escavar e, case antes de que acabara de amencer, xa atopáramos a vella caixa de cinc sen tapa e confirmamos que se trataba do avó polo calzado que levaba (unha botas negras que tiñan na tenda á venda que se conservaban impresionantemente novas, de xeito que ías retirando a terra que as cubría e o coiro brillaba intensamente) e tamén o identificamos por unha ponte de ouro que tiña nos dentes. Ese mediodía démoslle sepultura en Poulo e a avoa puido ter ao fin cerca da casa ao home da súa vida. A día de hoxe a avoa descansa na mesma tumba.

O ano 2006 foi declarado ano da memoria, e o grupo de homes e mulleres que lle dan vida á asociación que edita ARRAIANOS celebrou, en agosto do ano pasado, unhas xornadas nas que recuperaron a memoria de Celso de Poulo, entre outros. Neses días o meu pai viu converterse en realidade un dos máis prezados obxectivos da súa vida: ver recuperada e reivindicada a figura do seu pai.

Con 85 anos cumpridos calquera pensará que lle tardou dabondo, e sen dúbida é certo, pero, só con deterse a observar durante un momento a expresión do seu rostro durante eses días, descubriría que a inmensidade do tempo transcorrido, chegado ao fin ese momento, só viña a contribuír a facer máis intensa e profunda a satisfacción que sentía.

Esta é a semblanza biográfica do meu avó Celso. Foi escrita dunha soa vez, a tiróns, no tempo libre destes días de hospital, como xa contei ao comezo. Gustaríame, agora que xa remato, tela feito con algo máis de tempo e noutras condicións, pero as cousas son como son, non como queremos que sexan. A vida do avó tamén é un exemplo neste sentido. Seguín, como xa dixen, os datos ordenadiños que tiña preparados o meu pai como guión, pero como non tiña tempo para outra cousa, solteille as rendas á miña propia memoria e este foi o resultado. Aquí está o que puiden extraer a partir dos recordos das conversas co meu pai, ao que sempre, desde pequeno, aburrín a preguntas sobre estes temas, a partir tamén dos relatos da avoa Donilda que conservo a cachiños na miña memoria persoal, e en menor medida, a partir das conversas cos meus curmáns, sobre todo o Carlos, e tamén de moitas outras conversas ás que asistín desde pequeno que o coñeceron ou creceron con xente que o coñeceu.

A diferencia do Tantán, aparentemente esquecido por todos, teño que dicir que a memoria do avó se mantivo viva en todo momento, aquí e en Bos Aires, onde aínda vive hoxe a maioría dos seus fillos e netos e moitas outras persoas que lle profesaban un profundo respecto e un enorme aprecio.
Desde moi pequeno tiven plena consciencia disto e sentía unha satisfacción indescritible e un orgullo enorme por ser neto do Celso de Poulo. Así que sempre tiven a convicción de que máis cedo ca tarde -parafraseando a Salvador Allende, un dos grandes da historia recente- tamén neste caso volveríanse abrir as anchas avenidas, e por elas pasaría a memoria viva das vidas e obras de todos os avós Celso que o franquismo atropelou ao seu paso, moi ao pesar dos intentos de ‘ninguneo’ que padeceron ao longo de tantos anos.

Quedoume para o final unha reflexión que fun deixando a medias ao longo do relato. A resposta a por que mataron ao avó. Quedou claro, agora que rematamos o percorrido, que o avó era un republicano de esquerdas, de fortes conviccións e cun compromiso decidido coas súas ideas e co seu país, pero politicamente moderado, un home serio pero afable, tranquilo e paciente que, por talante e por ideas, sempre foi partidario de arranxar os problemas falando.

Do avó non podería facer aquela alimaña falanxista ningún informe dubidando da súa moral ou da súa “conciencia cidadá”, xa que de o facer resultaría aínda máis delirante que o do Tantán.

O normal talvez fose que, tal como llo anunciaba á avoa o expolicía amigo do avó, o puxeran en liberdade tan pronto pasaran os momentos máis crispados do conflito. Non foi así e persoalmente reafírmome no que vin afirmando desde o principio: por ser como era, o avó, naquela coxuntura histórica presidida pola senrazón e a violencia, estaba condenado a ter o final que tivo. Só unha grande dose de fortuna, da que careceu totalmente, ou un fracaso estrepitoso do alzamento poderían telo salvado.

Por ser como era, era moi perigoso. Perigoso politicamente, porque era un referente para todos os que o coñecían; perigoso socialmente, porque era un home comprometido e non tería deixado de selo; perigoso para os intereses económicos dos caciques da zona, porque era un tipo con ideas claras e cunha gran visión dos negocios, un competidor indesexable, e, sobre todo, porque por ser como era, nunca ao longo da súa vida deixou de estar onde debía estar e facer o que cría que debía facer, fose a costa do que fose. E fose pola súa irmán, pola súa muller, polos seus fillos, polos seus veciños, polos seus correlixionarios… por quen fose. Sen alardeos nin heroicidades estridentes, pero nin aínda intuíndo o que podería pasar, sería capaz de faltar aos seus compromisos.

Sen memoria non hai futuro. Sen esta parte da historia o noso presente colectivo estaría coxo. Grazas a todos os que se acheguen a coñecer esta historia coa sa intención de completar o mosaico do noso pasado.

FIN

Imaxe da cabeceira.
Categorías: Vítimas

1 comentario

Agosto de 1936, a instauración do terror en Celanova (I) – memoriacelanova · 17 Agosto, 2024 ás 9:20 a.m.

[…] colaborou na redacción con Carlos, outro dos netos, e que tamén está a disposición na nosa web ver aquí . A familia incide no relato dos días posteriores ao […]

Deixa unha resposta

Marcador de posición do avatar

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *

Aviso legal · Política de privacidade · Política de cookies · Condicións do servizo · Normas para o usuario